ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ
ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Θέμα: «Ψυχοθεραπευτικές Ομάδες Ζωγραφικής».
Εισηγητής: Κώστας Λιόλιος, Στρατιωτικός Ψυχίατρος – Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, Ομαδικός Ψυχοθεραπευτής, Βελονιστής, μέλος της Παιδείας Ομαδικών Αναλυτών του Οργανισμού, της International Association for Group Psychotherapy & Group Processes (IAGP), affiliate member of British Association of Art Therapy (BAAT) και μέλος της Παγκόσμιας Ιατρικής Εταιρείας Βελονισμού (ICMART). κιν.: 6945269639, e-mail: lioliosk@otenet.gr
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Μπαίνοντας σε μια ομάδα ζωγραφικής νοιώθεις πάντα αυτό το ανάμικτο συναίσθημα της λαχτάρας και της προσμονής. Ανυπομονείς να ξεκινήσει η ομάδα και απ’ την άλλη σκέφτεσαι και αναλογίζεσαι με το τι μπορεί να έρθεις αντιμέτωπος και σήμερα.
Τα πρώτα λεπτά κυλούν αργά, πολλές φορές βασανιστικά αργά. Η ομάδα είναι σα να κοιμότανε και να ξυπνά σιγά – σιγά. Αρχίζει να τεντώνεται, να ανοίγει τα μάτια της για να δει και λίγο πιο πέρα απ’ τη μύτη της. Κάποιος φαίνεται ότι έβλεπε ένα άσχημο ή έστω δύσκολο όνειρο. Είναι εκεί σε περισσότερη εγρήγορση απ’ τους υπόλοιπους, αρχίζει να μιλάει, να μας περιγράφει τι είχε μόλις δει, τι τον είχε προβληματίσει. Κάποιος βρίσκεται και τον ρωτά λίγο πιο πολλά, συνεχίζει ο πρώτος. Αγάλι- αγάλι όλο και περισσότεροι αρχίζουν να θυμούνται τα όνειρα που μόλις έχουν δει. Αν το δεις, πάνω- κάτω, ολωνών τα όνειρα μοιάζουν πολύ, τι στο καλό, άνθρωποι είμαστε, απ’ την ίδια πάστα είμαστε φτιαγμένοι. Κάποιοι αρχίζουν να βλέπουν ομοιότητες των δικών τους με των αλλωνών τα όνειρα, υπάρχουν, όμως, και κάποιοι που δε βλέπουν (ή δεν τα θυμούνται τέλος πάντων), που περιμένουν εκεί δα, στη γωνιά τους, καμιά φορά αναρωτώμενοι αν είδαν τελικά όνειρο, άλλοι πάλι απολαμβάνοντας να ακούνε τα ονείρατα των άλλων κι άλλοι απλά δυσκολεύονται. Το όνειρό μου είναι μου σου λέω. Τι νόημα έχει να σας το πω? Κι αν σας το πω θα το καταλάβετε? Οι άνθρωποι αρέσκονται στο να ακούνε τον πόνο του άλλου, ούτε κουβέντα να ακουμπήσουν τους πόνους τους δικούς τους. Αλλά οδηγεί αυτό πουθενά? ‘Όλοι ζούμε μέσα στην πλάνη μας. Στόχος μας να συντηρήσουμε την πλάνη αυτή. Να συμβιβαζόμαστε καθημερινά μα την ψευδαίσθησή μας, να την ταιριάζουμε σ’ αυτή των άλλων κι αν τύχει να μην πετύχει αυτό το ταίριασμα να νοιώθουμε ζόρι (και τυχεροί αυτοί που του δίνουν όνομα και νόημα, γιατί υπάρχουν κι άλλοι που ούτε καν μπορούν να το ψηλαφίσουν, χαραμίζοντας πολύτιμο χρόνο και ενέργεια).
Παρατηρείς αυτό το γαϊτανάκι. Αρχίζει και ξυπνά το ζώο μέσα σου. Ανακλαδίζεται κι αυτό. Κάνει ένα γύρο τη ματιά του, ορέγεται να χορτάσει ανθρώπων βλέμματα, να ιδεί τις συσπάσεις απά στους μυς τους μιμικούς, να ακούσει τη βαριά ανάσα αυτού με το δύσκολο όνειρο, να μυρίσει το άρωμα τόσων ψυχών καθισμένων σ’ έναν κύκλο ομάδι (πικάντικο συνήθως), να γευτεί τα καλούδια τόσων ζωών, να ακουμπήσει τους χτύπους τόσων καρδιών και, που ξέρεις, ελπίζει ότι και των αλλωνών οι αισθήσεις θα κινήσουν να απαντήσουν τις δικές του.
Πάνω που αρχίζει το θέμα να ανάβει, να έρχονται οι συγκρούσεις, οι διαφωνίες, οι υψηλοί τόνοι στη φωνή, τα γοργά φτερουγίσματα στα στήθη, ο ίδρος που σβήνει την άψη των μελών, να σου η ιδέα: ‘Τι λέτε, ζωγραφίζουμε?» Μοιράζουμε τα υλικά. Ένα ουράνιο τόξο πάνω στο τραπέζι.» Μμμ, τι θα κάνουμε σήμερα? Για να δούμε, θα δοκιμάσω σήμερα για πρώτη φορά τις νερομπογιές, λες να τα καταφέρω»? «Λοιπόν, εγώ ξέρω τι θα κάνω, θα φτιάξω το σπιτάκι στην παραλία που πάντα ονειρευόμουνα και δε μπα να λένε οι άλλοι για χαρές και για λύπες, για θυμούς και οργισμένα νιάτα, εγώ θα ανοίξω και τα παράθυρά του, να μυρίζω το πέλαγο». «Γαμώτο, πάλι ζωγραφική! Πάντα τέτοια ώρα δε μου’ ρχεται τίποτε στο μυαλό, όλο λέω να σκεφτώ ένα θέμα κι όλο το ξεχνάω. Κι αυτός ο μπαγάσας επιμένει να μη μας δίνει θέμα- είναι καλύτερα έτσι, λέει αυτός!!?? Εμάς μας ρωτάει»? «Party time, έχω φορέσει και τη μπλούζα που είναι ειδική για ζωγραφική. Και να τη λερώσω δε με νοιάζει. Φέρτε μου μπογιές, φέρτε μου χρώματα». «Τι μου είπε να δεις την προηγούμενη φορά? Ότι δυσκολεύομαι να εκφράζω το συναίσθημά μου και κάτι τέτοια? Μωρέ τι μας λες? Εγώ σήμερα είμαι χαρούμενος και θα δεις τι ωραία χρώματα θα βάλω και τι ωραίους ήλιους θα ζωγραφίσω»! «Δεν έχω καθόλου όρεξη σήμερα. Δεν κοιμήθηκα καλά και χθες το βράδυ και το τελευταίο πράγμα που θέλω να κάνω τώρα είναι να ζωγραφίσω».
«Έχουμε 30 λεπτά ολόδικά μας». Πέφτουν οι πρώτες πινελιές. Αρχίζει σιγά- σιγά η παλινδρόμηση. Μετά περίπου 5 λεπτά ακόμη κι αυτοί που δυσκολεύονται βρίσκουν το θέμα τους. Αρχίζουν να αποτυπώνονται πάνω στο χαρτί. Στην αρχή επιφυλακτικά, προσεκτικά, κάνουν το σχέδιο με το μολύβι για να του βάλουν μετά χρώμα. Άλλοι, πάλι, κάνουν τολμηρές πινελιές, γεμίζουν μεμιάς το χαρτί. Προοδευτικά η ομάδα βυθίζεται. Βουτάει βαθιά σε πιο πρωτόγονα στάδια ανάπτυξης. Το ασυνείδητο μας χτυπά την πόρτα. Το βλέμμα αρχίζει να χάνεται, να γίνεται εκστατικό. Η έμπνευση στροβιλίζεται πάνω από το τριχωτό της κεφαλής. Μια πινελιά από δω, μια γραμμούλα από κει. «Ας το κάνω πιο οξύ εδώ κι εδώ να λίγο πιο στρογγυλεμένο». Τα σώματα αρχίζουν και λύνονται. Οι αρθρώσεις χαλαρώνουν. Το χέρι κυλά πιο λεπτά και αρμονικά πάνω στο χαρτί. Κάποιοι δυσκολεύονται, σφίγγονται, ιδρώνουν, ζορίζονται. Είναι πολύ δυνατό αυτό που βλέπουν μπροστά τους. Προσπαθούν να το δουν, να το αντικρύσουν, να το αντιμετωπίσουν. Δεν είναι πάντα εύκολο.
Βυθίζεσαι κι εσύ. Χάνεσαι σιγά- σιγά. Σκέφτεσαι. «Τι θα ήθελε η ομάδα σήμερα? Που κινηθήκαμε? Θέλουν σιγουριά – ασφάλεια – όριο? Θέλουν ελευθερία – ανεξαρτησία – ανοιχτούς ορίζοντες? Θέλουν επιβεβαίωση- επιβράβευση- υποστήριξή»? Αρχίζεις τη συνομιλία σου με το χαρτί. Οι σκέψεις αρχίζουν και θολώνουν. Μπαίνεις σε trance κατάσταση. Που και που ρίχνεις μια ματιά γύρω σου. Τους βλέπεις. Τους καμαρώνεις! Καμιά φορά τους διευκολύνεις. Τι στο καλό, μπαμπάς τους είσαι! Μη και μπράβο θέλουν. «Πέντε λεπτά ακόμη στη διάθεσή μας. Να γράψουμε το όνομά μας, έναν τίτλο και την ημερομηνία. Σήμερα είναι…» Άλλοι είναι ήδη έτοιμοι και απολαμβάνουν το δημιούργημά τους ή κοιτάζουν στα χαμένα γύρω τους. Άλλοι βάζουν τις τελευταίες πινελιές (πόσο σημαντικές είναι αυτές οι τελευταίες πινελιές, θεέ μου). Άλλοι ζορίζονται. Βιάζονται να τελειώσουν το έργο τους. Δε θέλουν να το αφήσουν μισοτελειωμένο. «Τι λέτε? Να μαζέψουμε τα υλικά μας»? Νωχελικά αρχίζουν και τα μαζεύουν. Πού να σηκωθούμε τώρα, εεε?
Σου μιλάνε για το έργο τους με τη χαρά μικρού παιδιού. «Κοίτα τι έκανα! Καλά τα κατάφερα» ή άλλοτε «μμμ, τελικά δεν τα κατάφερα και τόσο καλά, άλλο ήθελα να κάνω κι άλλο μου βγήκε τελικά». Κάποιος είναι πιο έτοιμος. Αρχίζουμε μ’ αυτόν. Μας δείχνει το όνειρό του. Αυτή τη φορά, όμως, το βλέπει κιόλας. Στέκει αγέρωχο εκεί μπροστά του και καλεί τους άλλους να το ψηλαφίσουν κι έτσι, ίσως, κι ο ίδιος να μπορέσει να το χαϊδέψει έτσι λίγο, στα κλεφτά. Άλλες φορές το όνειρο μας θυμίζει κάτι από το δικό μας, άλλες φορές δε θέλουμε ούτε καν να το βλέπουμε πόσο μοιάζει με το δικό μας κι άλλοτε πάλι απλώς το βλέπουμε χωρίς να μιλάμε, ίσως και να είναι έτσι καλύτερα, τα λόγια είναι λίγα μπροστά σε τέτοια έργα ψυχής. «Για να δούμε και το δικό σου. Μμμ, τι βλέπω εδώ»? Πάντα το κρυφό καμάρι της δημιουργίας έρχεται να προσθέσει ένα ζωντανό χαμόγελο στα θλιμμένα συνήθως πρόσωπά μας. «Κοίτα να δεις πόσο μου μοιάζει το έργο μου! Ολόιδιος εγώ! Λες να με ζωγράφισα χωρίς να το καταλάβω? Κι αυτό το σπιτάκι σαν το κεφάλι μου είναι! Να, στόμα, μάτια, μαλλιά, τι μου λείπει, ε? Κι αυτά που μας λέει ότι ζωγραφίζουμε την ομάδα και τέτοιες αηδίες, εγώ δεν τα καταλαβαίνω. Μου αρέσει, όμως, αυτό που έφτιαξα! Είναι μοναδικό. Εγώ το έφτιαξα! Πριν ένα μισάωρο υπήρχε μόνο μέσα στο μυαλό μου και τώρα να το εμπρός μου». Κάποια όνειρα είναι πιο κοντά μεταξύ τους, κάποια πιο μακριά. Όλα, όμως, μοιάζουν γιατί είναι φτιαγμένα από νου και σκέψη και ψυχή ανθρώπου και έχουν καλοβολευτεί πάνω σε μια κόλλα χαρτί. Πολλές φορές δε χρειάζεται να πεις τίποτε. Είναι τόσο προφανές το περιεχόμενο, που οι λέξεις το μόνο που θα καταφέρουν είναι να το μολύνουν. Τον βλέπεις τον άλλο. Το καταλαβαίνει. Κοιτά το έργο του εκστατικά. Αυτό του δηλώνει παρόν. Του υπενθυμίζει ότι το μυαλό του δεν έχει σταματήσει, όπως νόμιζε και όχι μόνον αυτό, αλλά κοίτα και τι πράγματα μπορεί να δημιουργήσει!
Άλλες πάλι φορές το όνειρο είναι εφιάλτης. Τότε δε μπορεί ούτε να κρυφτεί, ούτε και να φτιασιδωθεί. Έρχεται αβίαστα και καταλαμβάνει το χαρτί. Απλώνει τις ποδάρες του και στέκεται προκλητικά μπροστά σου, αρνούμενο να το ξεκουνήσει, περιμένοντάς σε, κοιτάζοντάς σε στα μάτια, φωνάζοντάς σου «βρε, τι καμώνεσαι πως δε με βλέπεις? Εδώ είμαι! Δημιούργημά σου είμαι! Και μάλιστα πόση ενέργεια έχεις ξοδέψει για να με στήσεις εδώ μπροστά σου! Βέβαια, για να συνεχίσω να υπάρχω, θα χρειαστεί να καταναλώνεις καθημερινά τόση ενέργεια και ίσως αύριο, μεθαύριο να χρειάζεται και περισσότερη, γιατί βαραίνω, ξέρεις, μέρα με την ημέρα. Ει, κοιτάξτε με κι εσείς οι υπόλοιποι και μην κάνετε πως δε με βλέπετε! Εδώ είμαι και είμαι εδώ και για εσάς! Για να με δείτε κι εσείς, γιατί κάποιο πρώτο μου ξαδερφάκι είναι μέσα και στην ψυχή του καθενός από εσάς, αλλά φαίνεται ότι με κάποιον τρόπο εσείς το βάλατε τιμωρία στη γωνιά και δε βρήκε το δρόμο να έρθει να με ανταμώσει»! Τα όνειρα και οι εφιάλτες αρχίζουν να παίζουν κυνηγητό μέσα στην ομάδα- κάποιες φορές, αν όχι συνήθως και κρυφτό! Το ένα κυνηγάει το άλλο, κάποιο πάει να ξεφύγει, του φαίνεται ότι τα καταφέρνει κιόλας, άλλοτε πάλι σπρώχνει κάποιο άλλο για να γίνει αυτό ο πρωταγωνιστής και πάει λέγοντας.
Εσύ τι κάνεις? Στην αρχή κουράζεσαι και ιδρώνεις κάμποσο, για να βάλεις τα όνειρα να παίξουν. Εκεί είναι το μυστικό, στο παιχνίδι! Άμα καταλάβουν ότι εκεί ήρθαν για να παίξουν και να ζήσουν αυτό το παιχνίδι, αυτό είναι! Εσύ μετά, απλώς, τους καμαρώνεις! Όχι, όμως, από μακριά. Το νου σου! Ποτέ! Οι ανθρώπινες σχέσεις και συναναστροφές έχουν ένα κοινό στήριγμα: ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ! Τα όνειρα είναι εκεί και σε θέλουν στη συντροφιά τους. Μην τυχόν και το ξεχάσεις αυτό! I’ll let you be in my dream, if you let me be in yours! Θέλουν και το δικό σου όνειρο. Μην το βασανίζεις και το περιορίζεις. Επέτρεψέ του να πάει να τα κάνει παρέα. Θα περάσουν όλοι καλύτερα!
Και λίγο πριν το τέλος του παιχνιδιού, αναρωτιέσαι για το πώς πέρασαν τα όνειρα. Έπαιξαν, λαχάνιασαν, ίδρωσαν, ζορίστηκαν, προβληματίστηκαν? Εν τέλει, το ευχαριστήθηκαν? Κι όμως μας είναι ανάγκη να βλέπουμε τα χέρια μας να ΖΟΥΝΕ!
ΒΙΒΛΙΟΓΡAΦΙΑ
1. Dalley, T. (1984) Art as Therapy. London: Tavistock.
2. Κορνάρος, Β. (17oς αι) Ερωτόκριτος
3. Mc Neilly, G. (2007) Group Analytic Art Therapy, London: Karnac
4. Naumburg, M. (1958) Art Therapy: Its Scope and Function. Clinical Applications of Projective Drawings. Springfield, Ill.: C.C. Thomas.
5. Rapoport, R.N. (1960) Community as Doctor. London: Tavistock.
6. Saint-Exupery, A. de (1997) Ο Μικρός Πρίγκιπας, Αθήνα: Πατάκης
7. Winnicott, D.W. (1958) The Maturational Process and the Facilitating Environment. New York: JUP.
