ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ
ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Θέμα: «Άτομα και ομάδες. Από την ομαδική επιρροή στην ομαδική ψυχοθεραπεία».
Εισηγητής: Αποστόλης Αγγελόπουλος, Ψυχολόγος, Ομαδικός Αναλυτής, Ιδρυτικό μέλος του Οργανισμού. Αιγινήτου 2 & Απ.Παύλου, Θησείο. Τηλ.: 210 3433073, 6976861739. site: www.apostolisangelopoulos.gr, e-mail: angelopoulos.a@gmail.com
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η προσπάθεια να συνθέσουμε τις γνώσεις για τις ομάδες και τη δυναμική τους που προέρχονται από διαφορετικές επιστημονικές παραδόσεις – την κοινωνική ψυχολογία και την ομαδική ψυχοθεραπεία – έχει να αντιμετωπίσει ένα σύνθετο επιστημολογικό πρόβλημα: τη σχέση ατόμου – ομάδας. Η ιστορία της μελέτης των ομάδων συσσωρεύει πολλές γνώσεις που πολλές φορές μένουν αποσπασματικές, αφού φέρνουν σε αντίθεση την ατομικότητα με την ομαδικότητα.
Πλήθη και ομάδες
Κατά τον 19ο αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20ου η μελέτη των ομάδων αφορούσε πραγματικές ανθρώπινες ομάδες οι οποίες είχαν ως κύριο χαρακτηριστικό τους τη μαζικότητα
(Ψυχολογία των μαζών). Οι πρώτοι μελετητές (Lebon, Tarde, Sighele, McDougal, Freud κ.α) περιέγραψαν τις ομάδες ως φυσικά φαινόμενα, κύρια χαρακτηριστικά των οποίων θεωρούταν η καταστροφικότητα και η «εξαφάνιση» της προσωπικότητας.
Κοινά συμπεράσματα: Οι ομάδες (μάζες, πλήθη κ.α.) είναι καταστροφικές, αποτελούν οργανισμούς με δικά τους κίνητρα και σκέψη ανεξάρτητα με τα χαρακτηριστικά των ατόμων που τις απαρτίζουν, τα άτομα μέσα στην ομάδα χάνουν την κριτική τους ικανότητα (μετατρέπονται σε αγρίους ή αγέλες ζώων), η ύπαρξη ισχυρού αυταρχικού ηγέτη είναι απαραίτητη, η κριτική ικανότητα καλλιεργείται μόνο ατομικά.
Ομαδική επιρροή: Μια ιστορία των φόβων για την ομαδικότητα
Η μελέτη των μικρών ομάδων προέκυψε ως μεθοδολογικό πρόβλημα: Πως είναι δυνατή η χρησιμοποίηση των ομάδων χωρίς να χάνονται τα χαρακτηριστικά των ατόμων και ιδιαίτερα ο αυτό-έλεγχός τους;
Γενεές ολόκληρες ασχολήθηκαν με τα παραπάνω θέματα μελετώντας αυτό που ονομάστηκε επιρροή (κοινωνική ή ομαδική). Στόχος ήταν η καταγραφή φαινομένων κατά τα οποία το άτομο χάνει τις ιδιαίτερες ικανότητες ή συμπεριφορές του ως μέλος κάποιας ομάδας. Παράδειγμα αποτελούν τα πειράματα του S. Ash για την υπακοή στην ομάδα και του I. Jannis για το φαινόμενο της ομαδικής σκέψης (group think).
Η ηγεσία ως προϋπόθεση της ατομικότητας: υπακοή στην αυθεντία
Η ηγεσία ανέκαθεν θεωρήθηκε το αντίδοτο στην αναποτελεσματικότητα και την έλλειψη αρχών. Οι ηγέτες λατρεύτηκαν και μισήθηκαν ανέκαθεν, αφού ταυτίστηκαν με τη δύναμη, τη βούληση και τη γνώση. Στις πιο σύνθετες κοινωνίες οι ηγέτες αναμένεται να γίνονται πιο σημαντικοί ως πρόσωπα αναφοράς για ταύτιση των προσώπων στην καθημερινότητά τους. Η ηγεσία θεωρήθηκε ως πρότυπο ατομικότητας. Το πείραμα, ωστόσο, του S. Milgram για την υπακοή στην αυθεντία, αποδεικνύει ότι η ιδεολογική αξία που έχει η οδηγία που δίνεται από ένα πρόσωπο κύρους έρχεται σε αντίφαση με την πεποίθηση, ότι οι ομάδες με ηγεσία και αξίες μπορούν να εξασφαλίσουν την ατομικότητα (ελευθερία βούλησης, κριτική ικανότητα, ανάληψη ευθύνης κ.α.).
Ελευθερία και αυτό-προσδιορισμός
Στην πραγματικότητα όλες οι ομαδικές σχέσεις τείνουν να χαρακτηριστούν από ασυνείδητα φαινόμενα. Τείνουν να αναπαράγουν «τελετουργίες» μέσω των οποίων πολλές δραστηριότητες επαναλαμβάνονται κι έτσι μειώνουμε το στρες που μας προκαλεί το άγνωστο και η ανάληψη ευθύνης. Τέτοια φαινόμενα είναι οι ρόλοι, η κοινωνική ταυτότητα κ.α. Πρόκειται για ομαδικά φαινόμενα τα οποία είναι συνυφασμένα με την προσωπικότητά μας και γι’ αυτό προσλαμβάνονται ως ιδιαίτερα. Η προσήλωση σε αυτά τα στατικά χαρακτηριστικά είναι η φυγή μπροστά στην ελευθερία (E. Fromm).
Οι ψυχοθεραπευτικές ομάδες
Η ομαδική ψυχοθεραπεία, ανεξάρτητα από την θεωρητική της κατεύθυνση, έχει κάποιες βασικές παραδοχές, όπως ότι οι ομάδες είναι «αληθινές» (έχουν ιδιαίτερη φαινομενολογία και δυναμική) και ότι οι ομαδικές διαδικασίες είναι «αληθινές» (είναι ανεξάρτητες από τις προσωπικές συμπεριφορές, συλλογική συνείδηση, κοινωνικό ασυνείδητο, μοντέλα ομαδικής σύγκλισης κ.α.).
Όπως τονίζει ο D. Anzieu, για να υπάρξει μία ομάδα τόσο ως δι-υποκειμενική, όσο και ως αντικειμενική πραγματικότητα πρέπει πρώτα να υπάρξει ως συλλογική φαντασίωση η «αυταπάτη». Ο στόχος όμως της ομαδικής διαδικασίας δεν βρίσκεται στη διαιώνιση της, αλλά αντίθετα στη σταδιακή μετατροπή της σε «αχρείαστη» για το άτομο. Τα στατικά χαρακτηριστικά των ατόμων είναι πολύ λίγο σημαντικά σε σχέση με την αναζήτηση της προσωπικής ιστορίας του κάθε μέλους. Η προσωπική ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο από την ιστορία των σχέσεών μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Anzieu, D. (1984) The Group and the Unconscious, London: Routledge.
Armstrong, D., Lawrence, W.G. & Young, R.M. (1997) Group Relations: An Introduction. Process Press, London
Bion, W.R. (2000) Experiences in Groups and other papers, London: Brunner – Routledge
Forsyth, D.R. (1999) Group Dynamics. (3d edition). Pacific Grove, CA: Brooks Cole.
Foulkes, S. (1991) Introduction to Group-Analytic Psychotherapy. London: Karnac.
Graumann, C.F. & Moscovici, S. (eds.) (1986) Changing Conceptions of Crowd Mind and Behaviour. N.Y.: Springer-Verlag.
Hogg, M. & Tindale, S. (eds.) (2003) Group Processes. London: Blackwell
Nitsun, M. (1996) The Anti-Group: Destructive Forces in the Group and Their Creative Potential (International Library of Group Psychotherapy and Group Process), London and New York: Routledge
Pines, M., ed. (1985). Bion and Group Psychotherapy, London/Boston: Routledge & Kegan Paul
Rose, N. (1989) Governing the soul. The shaping of the private self. London: Routledge.
Rutan S.J. & Stone N.W. (1993) Psychodynamic Group Psychotherapy. N.Y.: Guilford Press
Yalom, I.D. (1994) The Theory & Practice of Group Psychotherapy , 4th ed. . N.Y.: Basic Books.
