Ψυχαναλυτικές Θεωρίες της Ομάδας

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ 2013 – 2014

Δευτέρα        28/04/2014

Θέμα:            Ψυχαναλυτικές Θεωρίες της Ομάδας

Εισηγητής:    Θοδωρής Βαλαμουτόπουλος, Ψυχίατρος, Ομαδικός Αναλυτής, Επιμελητής Ψυχιατρικής Κλινικής 424ΓΣΝΕ.

Παύλου Μελά 21, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310231850, κιν. 6977807462, e-mail: valamoutopoulos@msn.com

 

Ο τίτλος της ομιλίας θα έλεγε κανείς πως είναι σαφής. Θεωρίες. Αντιλήψεις και κατασκευές. Περισσότερες της μίας, αλλά θεωρίες. Η πρακτική της ψυχοθεραπείας θα έλεγε κανείς πως δεν έχει χώρο. Η λέξη που δημιουργεί αυτό το χώρο είναι το “ψυχαναλυτικές”. Η ψυχανάλυση είναι πράξη. Μια πράξη που δημιουργεί θεωρία ερευνώντας το ασυνείδητο προσπαθώντας να θεραπεύσει. Ότι ακολουθεί έχει γραφτεί και ειπωθεί μέσα από προσπάθειες που προηγήθηκαν, θεραπευτικές προσπάθειες, πολλές φορές εξ ανάγκης. Δεν γνωρίζω καμιά από τις πρωταρχικές τουλάχιστον ψυχαναλυτικά προσανατολισμένες ομαδικές θεραπευτικές προσπάθειες να ακολούθησαν μια θεωρητική κατασκευή. Πρώτα κάναμε τις ομάδες και μετά καθίσαμε να δούμε τι κάναμε. Έκ των υστέρων, αναδρομικά, ο χρόνος της επιστήμης μας.

Σύμφωνα με τον Kaes:

Μια ψυχαναλυτική θεωρία της ομάδας πρέπει να αποδίδει τα διαφορετικά επίπεδα της ψυχικής πραγματικότητας που εκδηλώνονται σε αυτήν;

• Τη ψυχική πραγματικότητα της ίδιας της ομάδας ως ιδιότυπος συνόλου (“ομάδα ως όλον”)
• Τους δι-υποκειμενικούς δεσμούς των οποίων η ομάδα αποτελεί εκδήλωση και μήτρα
• Το υποκείμενο του ασυνειδήτου εντός αυτής της διαδικασίας.

Στην εξέλιξη της φροϋδικής σκέψης για τις ομάδες, τρεις “χρόνοι” διακρίνονται

• Το 1913 με το κείμενο του “Τοτέμ και ταμπού”, θέτει ως βάση της ομαδικότητας του ανθρώπου το μύθο του φόνου του πατέρα της ορδής. Η αμοιβαία ενοχή, ο καταμερισμός της απόλαυσης ενώνουν τα μέλη της ομάδας.
• “Η ψυχολογία των ομάδων και του Εγώ” του 1921, με τις αμοιβαίες ταυτίσεις και την ταύτιση με τον ηγέτη να δημιουργεί το ομαδικό πνεύμα
• “Πολιτισμός πηγή δυστυχίας” το 1930 όπου η αμοιβαία παραίτηση από την ικανοποίηση των ενορμητικών στόχων δημιουργεί το συμβόλαιο που επιτρέπει την αγάπη και τη δημιουργική μετουσίωση.

Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως στη σκέψη του Φρόυντ, οι ομάδες δεν είναι απλά ένας συμβιβασμός, μια συνθήκη επιβίωσης στην εξέλιξη του είδους κάποιες στιγμές και μια a priori κατάσταση της ανθρωπότητας σε μια άλλη. Το ίδιο αναμφισβήτητα βλέπει κανείς πως ο δάσκαλος επηρεάζονταν από τις κοινωνικές αλλαγές, ραγδαίες και βίαιες ως επί τω πλείστον, της εποχής του, στο σχηματισμό της θεωρίας του.

Οι πρώτες προσπάθειες να εφαρμοστεί η ψυχανάλυση στις ομάδες έγινε στο Νέο Κόσμο, τόπο αμφισβήτησης των ευρωπαϊκών παραδόσεων και κοιτίδα των νεοτερισμών στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Trigant Burrow, μέλος του κλειστού κύκλου του Freud, δημιούργησε ψυχαναλυτικές ομάδες. Τώρα αρχίζει και γίνεται ευρύτερα γνωστό το έργο του. Από τις δικές του επιρροές γεννήθηκαν και οι πρώτες ψυχαναλυτικές θεωρίες για τις ομάδες.

• Πρέπει να μιλάμε για αναλυτική ομαδική ψυχοθεραπεία, όχι για ψυχανάλυση σε ομάδα. (Slavson). Όμως για τον ίδιο, η ομοφωνία στις ομάδες είναι καλυμμένη επιθετικότητα στο πρόσωπο του θεραπευτή. Αν και στις διάφορες ομάδες η ομοφωνία και η συνοχή είναι προσαρμοστικά δυναμικά, στις θεραπευτικές ομάδες όχι καθώς δεν υπάρχει κοινός ομαδικός σκοπός. Ο καθένας είναι εκεί για τον ίδιο.
• “Ψυχανάλυση σε ομάδες” αντίθετα από τον A.Wolf,, χωρίς όμως να λαμβάνει υπ’ όψιν τα ομαδικά δυναμικά.

Χρειάστηκε ένας παγκόσμιος πόλεμος, ένα στρατιωτικό νοσοκομείο και η ανάγκη αποκατάστασης θυμάτων της πολεμικής νεύρωσης ώστε να διαφοροποιηθεί σημαντικά για πρώτη φορά μια ομαδική ψυχοθεραπεία. Η ανάλυση της ομάδας ως όλον άλλαξε εξ ολοκλήρου το επιστημολογικό πεδίο. Εν αγνοία συμπληρώνοντας τη σχολή της Φρανκφούρτης με τη μελέτη συστημάτων, ο Bion ήταν υπεύθυνος για τη δημιουργία μιας νέας θεραπευτικής μεθόδου και μιας θεωρίας, των ομαδικών δυναμικών.

Είναι ανεκτίμητη εμπειρία να διαβάσει κανείς το μοναδικό του έργο για τις ομάδες “Experiences in groups”, σιωπηλά απαγορευμένο για χρόνια στους κύκλους της GAS. Γραμμένο με πλήρη αποδοχή της αμφιθυμίας του νέου ψυχαναλυτή, πιστού σε αυτά που έχει μάθει σε μια κατάσταση που δεν έχει μάθει, πρωτοπόρος ο ίδιος μιας ψυχαναλυτικής πτέρυγας που μελετά το ψυχισμό ως εσωτερική διαδικασία, προλεκτική, όπως το τραύμα που σημαίνει η επαφή της ναρκισσιστικής μηχανής που λέγεται βρέφος με το αντικείμενο.

“Η συμμετοχή ενός ενήλικα σε μια ομάδα μπορεί να είναι όσο δύσκολη και πολύπλοκη είναι η σχέση ενός βρέφους με το μητρικό στήθος” έγραφε στην αρχή του βιβλίου του, πριν προσπαθήσει να συνθέσει από τους ψυχωτικούς μηχανισμούς της διάσπασης και της προβολής (splitting, projection) νέους όρους για την ομάδα: η ομάδα εργασίας ή work group είναι το σύνολο των συνειδητών, ώριμων προσπαθειών των μελών για να επιτελέσει μια ομάδα το έργο της. Με τον όρο “valency” περιέγραψε αρχικά την ατομική προδιάθεση, τον προσανατολισμό που έχει κάποιος πριν μπει σε μια ομάδα για τις ομάδες σύμφωνα με το ψυχισμό του. Προσανατολισμός που σε ομαδικό επίπεδο, για την ομάδα ως όλον διακρίνεται σε 3 βασικές υποθέσεις, “basic assumptions”. Πρόκειται για άμυνες της ομάδας απέναντι σε αρχαϊκές ενορμήσεις που την απειλούν με παλινδρόμηση. Οι βασικές υποθέσεις συνδέονται με συγκεκριμένες συναισθηματικές καταστάσεις. Η υπόθεση πως η ομάδα εξαρτάται από τον ηγέτη για την επίτευξη του έργου της (dependency), πως η ομάδα ή έχει κάποιο εχθρό, εντός ή εκτός της, αλλιώς θα διαλυθεί, (fight or flight). Και η υπόθεση πως ένα ζευγάρι υπάρχει μέσα στην ομάδα που θα γεννήσει μια ιδέα ή άποψη που θα σώσει την ομάδα από τα προβλήματα της.

Χωρίς το Bion θα αργούσαμε πιθανώς να ασχοληθούμε σοβαρά με τα ομαδικά δυναμικά και το δυναμικό της ομάδας για θεραπευτική αλλαγή. Όσο κι αν ο ίδιος εγκατέλειψε την ομαδική πρακτική αν τη ξεκίνησε ποτέ, ακόμη και προς διάψευση της απαισιοδοξίας του, πλήθος άλλων ψυχαναλυτών άρχισαν να μελετούν τις θεραπευτικές ομάδες.

Πράγμα που μας φέρνει στο Foulkes και τη δική του ψυχαναλυτική θεωρία για αυτές. Που όπως όλοι σπεύδουν με καθυστέρηση να κρίνουν, δεν είναι καθαρά ψυχαναλυτική ούτε όμως καθαρά συστημική. Όμως δεν στερείται εμπνεύσεως, στιγμών πρωτοφανούς λογικής διαύγειας και οξυδερκούς παρατήρησης.

Οι κεντρικοί πυλώνες της ομαδικής ανάλυσης είναι:

“Η ομάδα βασίζεται στη λεκτική επικοινωνία. Το άτομο είναι το αντικείμενο της θεραπείας. Η ομάδα είναι η ίδια ο κύριος θεραπευτικός παράγοντας/φορέας.

Ομαδικό-αναλυτική ψυχοθεραπεία: υπάρχουν ομαδικά ασυνείδητα δυναμικά, η ερμηνεία τους πλάι στην ερμηνεία των αντιστάσεων, των αμυνών, των πολλαπλών μεταβιβάσεων είναι δουλειά της ομάδας. Η ομάδα και η ομαδική κατάσταση στο επίκεντρο, τα διαπροσωπικά δυναμικά όπως αναπτύσσονται στο εδώ και τώρα της ομάδας. Οι συνειρμοί των μελών θεωρούνται ασυνείδητες ερμηνείες του κάθε μέλους στα προηγηθέντα. “Ελευθέρως ρέουσα συζήτηση” το αντίστοιχο του “ελεύθερου συνειρμού”. Το υλικό που παράγεται από τα μέλη αναλύεται από την ομάδα.

Η διάκριση στο εμφανές και το λανθάνον περιεχόμενο του αντικειμένου της συζήτησης σύμφωνα με τις αρχές της ψυχανάλυσης διατηρείται.

Συγκεκριμένα ο Foulkes διακρίνει τέσσερα επίπεδα ψυχοδυναμικών διεργασιών σε κάθε στιγμή της αναλυτικής ομάδας:

• Το τρέχον επίπεδο, το περιεχόμενο και οι λεκτικές αντιδράσεις των μελών. Η ομάδα βιώνεται ως η κοινωνία, η κοινή γνώμη.
• Το μεταβιβαστικό επίπεδο, ώριμες κατά τον Foulkes σχέσεις αντικειμένου των μελών όπου η ομάδα βιώνεται και αναπαριστά την οικογένεια, και διάφορα μέλη και ο συντονιστής τον πατέρα ή τη μητέρα.
• Το επίπεδο των σωματικών και ψυχικών εικόνων ή αναπαραστάσεων ή αλλιώς Προβλητικό επίπεδο. Πρωτόγονες, ναρκισσιστικές “εσωτερικές” σχέσεις αντικειμένου προβάλλονται στην ομάδα. Η ομάδα μπορεί να αναπαριστά τμήματα του εαυτού για το κάθε μέλος.
• Το αρχαϊκό επίπεδο, το συλλογικό ασυνείδητο.

Για το Foulkes: Ανάλυση της μεταβίβασης στην πράξη. Αυτό βάζει στο μικροσκόπιο του αναλυτή και τα συμβάντα πλαισίου. Τα συμβάντα πλαισίου αποτελούν σημαντικό υλικό για την ανάλυση καθώς αποτελούν όχι μόνο φαινόμενα εκδραμάτισης αλλά κάποιες φορές, καταστάσεις που αφορούν μέλη της ομάδας έξω από τη συνεδρία, εισέρχονται στη ζωή της ομάδας και στο συμβολικό της.

Η ερμηνεία παράγει έκπληξη. Σκοπός της είναι η βελτίωση και εμβάθυνση της επικοινωνίας. Περιοχές της ερμηνείας είναι και οι ομαδικές διαδικασίες, και η μεταβίβαση ενός μέλους (καταναγκασμός για επανάληψη). Η μεταβίβαση για πρώτη φορά διακρίνεται σε μεταβίβαση προς άλλα μέλη, προς το συντονιστή ή προς την ομάδα ως όλον. Ο συντονιστής πρέπει να ακούει τη φωνή του συμβόλου.

Η Συνοχή της ομάδας στον Foulkes, δεν αποτελεί ένα φαντασιακό δημιούργημα, μια παγίδευση των μελών σε ταυτίσεις με τον ηγέτη ή απλά προβολή της κατάστασης της οικογένειας τους. Είναι πάντα δείκτης της βελτίωσης των μελών της, παράγοντας θεραπευτικής αξίας και μέσο της.

Η κριτική της ομαδικό-αναλυτικής θεωρίας ξεκινά από τον Skynner το 1983, που επισημαίνει την αδυναμία της να αποδώσει συγκεκριμένα φαινόμενα και να τα συνδέσει με σαφή τρόπο. Η έμφαση από πλευράς του Foulkes στα σύνολα είναι γενική και απόλυτη και δύσκολα μπορεί να καταλήξει κανείς στα συμπεράσματα του με λογικό τρόπο. Δεν είναι τυχαίο που το βιβλίο του Nitsun για την αντί-ομάδα θεωρήθηκε κλασσικό από την έκδοση του αφού εισήγαγε στη θεωρία μια έννοια που στην πράξη ήταν ήδη ορατή και ταυτόχρονα προσπάθησε να δημιουργήσει μια γέφυρα μεταξύ της group analysis και της θεωρίας του Bion για τις ομάδες. Οι μαζικές προβολές των μελών τους, η έλλειψη δομής των συνεδριών, η εντονότερη πίεση της αντί μεταβίβασης του θεραπευτή, ο φθόνος και η επιθετικότητα των μελών, η πολυπλοκότητα της επικοινωνίας στην ομάδα, το ναρκισσιστικό πλήγμα που είναι εγγενές στη συμμετοχή σε μια ομάδα, όλα αυτά περιγράφονται από το συγγραφέα ως παράγοντες που δημιουργούν αυτό που ονομάζει antigroup. Ο ίδιος ομαδικός αναλυτής είχε νωρίτερα θέσει την ιδέα πως η ομάδα αντιπροσωπεύει για το ψυχισμό του μέλους πολλές φορές μια επανάληψη της πρωταρχικές σκηνής.

Σταθμό στην ομαδικό αναλυτική βιβλιογραφία αποτελεί το έργο του Farhad Dalal “Η Ομαδική Ανάλυση μετά τον Foulkes”. Για τον Dalal, η ομάδα έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι του ατόμου και ο Foulkes δεν ήταν αρκετά ριζοσπάστης. Η τομή του Dalal είναι η σύζευξη του έργου του κοινωνιολόγου Norbert Elias με αυτό του Freud μέσα από τις ιδέες ενός Αργεντίνου ψυχαναλυτή του Matte-Blanco. Τα ζεύγη αντιθέτων εσωτερικό-εξωτερικό, βιολογία-περιβάλλον, άτομο-ομάδα αποτελούν αφαιρέσεις και παραδοχές, πολλές φορές ως αποτέλεσμα ιδεολογικής υπεροχής, εκφράσεις συμμετρικής ή ασύμμετρης λογικής(πχ. Μια συστάδα δένδρων ή τρία έλατα και δύο πεύκα ή αν θέλετε μια ομάδα θεωρίας ή ένας δάσκαλος και οι μαθητές).

H Durkin, αντιμετωπίζει την ομάδα ως ζωντανό σύστημα με τις βασικές αρχές των συστημάτων να καθορίζουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις ψυχικές αναπαραστάσεις. Εσωτερικά αντικείμενα μπορούν να μεταφραστούν σε όρους ομάδας, οι φαντασιώσεις εξωτερικεύονται -και διαδραματίζονται- και από την άλλη η πραγματικότητα της ομάδας μπορεί να εσωτερικεύει.
Τέσσερις θεμελιώδεις ιδέες χαρακτηρίζουν τις ομάδες ως ζωντανά συστήματος:

• Συμπληρωματικότητα της δομής της δράσης και της γλώσσας
• Η ιεράρχηση του εαυτού κυμαίνεται μεταξύ υψηλότερων και χαμηλότερων επιπέδων σε σχέση με το σύνολο.
• Γραμμική ανατροφοδότηση και ασύμμετρη δυναμική διαντίδραση ως αναφορικές ρυθμίσεις ελέγχου.
• Οριοθέτηση του εαυτού μέσα από συμπληρωματικά ανοίγματα/κλεισίματα.

Η ψυχανάλυση έχει αλλάξει πολύ από την εποχή του Freud. Από τη θεωρία του ασυνειδήτου και την πρώτη τοπογραφική η ψυχαναλυτική θεωρία εστίασε στο εγώ και κατόπιν στο αντικείμενο. Το ανθρώπινο υποκείμενο, το υποκείμενο του ασυνειδήτου, πέρασε σε δεύτερη μοίρα ή για την ακρίβεια ειδώθηκε ως συνιστάμενο από εσωτερικευμένες σχέσεις. Η πρωτοκαθεδρία του ελεύθερου συνειρμού και του ονείρου ως υλικού προς ανάλυση αντικαταστάθηκε από τις αντιστάσεις, το εγώ και τους μηχανισμούς του. Κατόπιν σε μια διαλεκτική θα έλεγε κανείς αντιστροφή, η μεταβίβαση, από συνθήκη εγγυητική της ψυχαναλυτικής μεθόδου πέρασε στο προσκήνιο. Η σχέση, φαντασιωτική και προβεβλημένη, του αναλυόμενου με τον αναλυτή, έγινε ένα εσωτερικό σενάριο συμπληρωματικών ή αντικατοπτρικών στάσεων και κινήσεων που ρυθμίζουν το υλικό του πρώτου και πιέζουν το δεύτερο να τις δει -και όχι να τις υιοθετήσει.

Οι Ashbach and Schermer ανέπτυξαν μια πλήρη θέαση των ομάδων με βάση τη θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων. Η κεντρική σημασία της διαντίδρασης, η ανάδυση του ατόμου και της ομάδας από μια αρχική ενότητα και η εφαρμογή των αρχών της συμπληρωματικότητας ως μέσο απορρόφησης πολλαπλών διαστάσεων της εμπειρίας σε ένα συνεκτικό θεωρητικό πλαίσιο, χαρακτηρίζουν την διαπροσωπική εξέλιξη της ψυχανάλυσης κατά τους συγγραφείς και προσφέρουν ένα μοντέλο κατανόησης της ομάδας.

Η θεωρίες της Klein για τα μερικά αντικείμενα και τις θέσεις -παρανοειδή/σχιζοειδή και καταθλιπτική- και ειδικά η έννοια της προβλητικής ταύτισης ως καθολικής διεργασίας, αμυντικής αλλά και προσαρμοστικής, έχει εφαρμοστεί με διάφορους τρόπους από τους ανωτέρω συγγραφείς.

Στο ίδιο πνεύμα, η ομάδα είναι σύμφωνα με άλλους συγγραφείς ένα μεταβατικό αντικείμενο στο πνεύμα του Winnicott.

1) Σταδιακά αντικαθιστά ως πηγή ασφάλειας και φροντίδας τον ηγέτη,

2) είναι μια προϋπάρχουσα πραγματικότητα και ταυτόχρονα αυτοδημιούργητη οντότητα των μελών και

3) μπορεί να επιτρέψει τα μέλη της να αναπτύξουν τη δική τους κουλτούρα.

Οι διεργασίες holding και containing ως ανάλογες στη μητέρα, τον αναλυτή και την ομάδα, έχουν χρησιμοποιηθεί από διαφόρους ομαδικούς αναλυτές στη προσπάθεια τους να περιγράψουν και τη θεραπευτική δυνατότητα των ομάδων αλλά και ως παράγοντες συνοχής της. Από τους θεωρητικούς των σχέσεων αντικειμένου, ιδιαίτερη αξία έχει η θεωρία του Guntrip για το φόβο απώλειας του εαυτού ως βασικό ανθρώπινο άγχος και κατ´ επέκταση το φόβο αφανισμού και διάλυσης ως βασικούς για την ανάλυση της πορείας μιας ομάδας ως συλλογική προσπάθεια αποκατάστασης μιας αίσθηση εαυτού μέσα από τη συμμετοχή.

Θέλω να τελειώσω με μια αναφορά στον Kaes: Ο ομαδικός λόγος δημιουργείται από έναν ασυνείδητο οργανωτή, μια αναπαράσταση-στόχο από τις απωθήσεις και αρνήσεις που έγιναν στο κάθε μέλος προκειμένου να επιτευχθεί ο ομαδικός δεσμός. Οι αναπαραστάσεις του λόγου του καθενός, είναι προσβάσιμες στο καθένα ώστε να ξεδιπλωθεί το δικό του προσυνειδητό. Το προσυνειδητό σχηματίζεται ή αναστέλλεται στην επαφή με τη δραστηριότητα του προσυνειδητού του άλλου, συνδεδεμένο με τον ασυνείδητο ομαδικό οργανωτή. Η ομαδική κατάσταση υπέρ-διεγείρει την αναπαραστατική συσκευή, προσομοιάζοντας την αρχαϊκή ταύτιση του ψυχισμού στην αρχή της ζωής. Θεωρώ πως με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν λογικά τα φαινόμενα της συνήχησης  και του πυκνωτή, χαρακτηριστικά της θεωρίας του Foulkes που δεν εξήγησε ποτέ ο ίδιος με συνεκτικό και επιστημολογικό τρόπο.

Το ερώτημα που γεννιέται μετά από όλα αυτά είναι, “τι ισχύει από όλα αυτά;” “Ομαδική ανάλυση με ψυχαναλυτική γλώσσα ή ψυχανάλυση με πολλά άτομα;” “Χρειάζεται ένα νέο λεξιλόγιο η ομαδική ανάλυση;”

Η προσωπική μου απάντηση σε αυτά είναι πως το άτομο δεν μπορεί να υπάρξει ως υποκείμενο εκτός της ομάδας και άρα το ασυνείδητο είναι Εξ αρχής ομαδικό φαινόμενο. Αν λειτουργεί ο ομαδικός αναλυτής όπως ο ψυχαναλυτής, θα έπρεπε να υπάρχει και μια κοινή θεωρία που να ενσωματώνει τα συμπεράσματα των δύο πρακτικών που στην ουσία θα ήταν μια πρακτική