19-03-2012 “Το Κοινωνικό Ασυνείδητο στη Σύγχρονη Πραγματικότητα”

Θέμα:   “Το Κοινωνικό Ασυνείδητο στη Σύγχρονη Πραγματικότητα”.

Εισηγητής: Κώστας Λιόλιος, Ψυχίατρος, Ομαδικός Ψυχοθεραπευτής, Βελονιστής, Μέλος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (ΕΨΕ) και του International Organization for Group Psychotherapy and Group Processes (IAGP).

Τζανακάκη 74, Χανιά, Τηλ.: 6945269639,  Ε-mail: lioliosk@otenet.gr

Η έμφαση του  Foulkes στις διαπροσωπικές και διαμεσοπροσωπικές  διαδικασίες  απέχει κατά πολύ απ’ την καθαρά ενδοπροσωπική εστίαση της κλασσικής ψυχανάλυσης, όπου οι ασυνείδητες ενορμήσεις  και οι απωθημένες μνήμες συγκρούονται  τόσο με τις άμυνες του ατόμου, όσο και με τους περιορισμούς  που επιβάλει το υπερεγώ. Για το Foulkes η ιδέα του ατόμου συνιστά ουσιαστικά μια αφαιρετική έννοια. Αυτός/αυτή είναι πάντοτε ένα κομβικό σημείο σε δυναμικά δίκτυα σχέσεων, εσωτερικά και εξωτερικά. Το περιβάλλον βρίσκεται τόσο στο εξωτερικό του ατόμου, όσο και στο εσωτερικού αυτού. Η άποψη του Foulkes για τα ομαδικά δυναμικά, αλλά και για την σχέση του ατόμου με την ομάδα είναι κατά βάση επικοινωνιακής φύσης.

Η κοινή πολιτισμική και κοινωνική βάση (πχ επικοινωνιακά μοντέλα, τρόποι συμπεριφοράς), αρχίζει να μεταδίδεται και να ενσωματώνεται κατά τη διαντίδραση της μητέρας με το βρέφος κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών της ζωής και συνεχίζει να λειτουργεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής και σχηματίζει το πλαίσιο του αισθήματος του ‘’εμείς’’, σαν ένα μέρος του εαυτού μας. Θα πρέπει, επίσης να ληφθεί υπ’ όψιν το γεγονός ότι η μητέρα εμπεριέχεται και επηρεάζεται απ’ την πρωταρχική οικογενειακή ομάδα, της οποίας αποτελεί βασικό μέρος. Η μεταφορά σε μια δευτερογενή – κοινωνική ομάδα διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στην πρωταρχική οικογενειακή ομάδα, όπως το containing πλαίσιο, ο μεταβατικός χώρος και η υποκατάσταση φιγούρων ταυτοποίησης, επιτρέπουν στο άτομο τη συνέχιση της  λειτουργίας της επιβεβαίωσης και της προστασίας της ταυτότητας που άρχισε να διαμορφώνεται στο πρωταρχικό οικογενειακό group.

Ο Earl Hopper στο ‘’Social Unconscious in Clinical Work’’( 1996) ορίζει το κοινωνικό ασυνείδητο ως την ύπαρξη κοινωνικών, πολιτισμικών και επικοινωνιακών ‘’arrangements’’  (διευθετήσεων, ρυθμίσεων), των οποίων οι άνθρωποι δεν έχουν επίγνωση. Κατ’ αντιστοιχία με την παραδοσιακή φροϋδική έννοια του ασυνειδήτου, το κοινωνικό ασυνείδητο περιλαμβάνει το ‘’μη συνειδητό’’, το ‘’δυναμικό ασυνείδητο’’ του ‘’απωθημένου‘’ υλικού και το ‘’προ-συνειδητό’’, όσον αφορά τον εξωτερικό κόσμο και τις εσωτερικές αναπαραστάσεις αυτού. Ο νους (mind) δεν είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας ενός μοναδικού εγκεφάλου, ενός μοναδικού ατόμου.  The mind is a relational mind. Το relational mind είναι δυναμικό στην φύση του και ‘’δεν γνωρίζει χώρο και χρόνο’’, ενώ παράλληλα ορίζεται απ΄ τα όρια των minds αυτών με τους οποίους το άτομο βρίσκεται σε σχέση και ρυθμίζεται από αλλαγές στα κοινωνικά, πολιτισμικά και επικοινωνιακά δίκτυα όπου συμμετέχει το άτομο.

Εκτός της γλώσσας και των επικοινωνιακών συστημάτων γενικώς, άλλα στοιχεία του κοινωνικού ασυνειδήτου σχετίζονται με την οικογενειακή δομή, την κοινωνική διαστρωμάτωση, την εθνικότητα, τους φυλετικούς και κοινωνικούς ρόλους, την ηλιακή διαβάθμιση, καθώς και βασικές πεποιθήσεις, παραδόσεις, ήθη και έθιμα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Σημαντικός είναι ο ρόλος της συλλογικής μνήμης είτε τραυματικών ή ένδοξων στιγμών από την ιστορία. Το ασυνείδητο mind ενός ατόμου είναι πάντοτε ένα κοινωνικά ασυνείδητο όσον αφορά την καταγωγή του, το περιεχόμενο του, την ανάπτυξη του και την διατήρηση του, χωρίς να αγνοείται βέβαια η σημαντικότητα της συνεχούς  παρουσίας των βιολογικών αναγκών και ενστίκτων του εκάστοτε ατόμου.

Ο Ηopper υποστηρίζει ότι …ένας ομαδικός αναλυτής που δεν έχει επίγνωση των αποτελεσμάτων των κοινωνικών γεγονότων και των κοινωνικών δυνάμεων, δεν μπορεί να είναι ευαίσθητος και να αντιλαμβάνεται την ασυνείδητη ανάδυση και διαδραμάτισή τους εντός του θεραπευτικού πλαισίου. Δε θα μπορεί να δώσει το χώρο στους ασθενείς να φανταστούν πως διαμορφώθηκε η ταυτότητα τους σε συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτικό χρόνο και πως αυτά συνεχίζουν να τους επηρεάζουν σε όλη τους τη ζωή.

Όταν δύο ή περισσότερα άτομα αλληλεπιδρούν με αναδρομικό τρόπο, δημιουργείται μια κοινωνική σύζευξη, στην οποία εμπλέκονται αμοιβαία, κατά την πραγμάτωση της ύπαρξής τους ως έλλογα όντα. Η μοναδικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης συνίσταται σε μια κοινωνική δομική σύζευξη, στην οποία ο Λόγος επιτελεί διπλό ρόλο: αφ΄ενός παράγει τις κανονικότητες που κατ΄εξοχήν χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη κοινωνική δυναμική, μεταξύ άλλων την προσωπική ταυτότητα του καθενός και την αυτοσυνείδηση, και αφ΄ετέρου γεννά την ανθρώπινη, αναδρομική, κοινωνική δυναμική που προάγει τον αναστοχασμό, επιτρέποντάς μας να αναγνωρίσουμε ότι ως ανθρώπινες υπάρξεις διαθέτουμε μόνο τον κόσμο που δημιουργούμε από κοινού με τους άλλους, είτε μας αρέσουν είτε όχι.

1. Bion, W.R. (1961) Experiences in Groups. London: Tavistock
2. Brown, D. (2001) ‘A Contribution to the Understanding of the Social Unconscious’. Group Analysis, 34: 29- 38
3. Elias, N. (1994) The Civilizing Process. Oxford: Blackwell
4. Foulkes, S.H. (1964) Therapeutic Group Analysis. London: Allen & Unwin
5. Foulkes, S.H. (1986) Group Analytic Psychotherapy- Methods and Principles. London: Karnac
6. Freud, S. (1923b) The Ego and the Id. London: Hogarth Press
7. Hartmann, H. (1939) Ego Psychology and the Problem of Adaptation. New York: Basic Books
8. Hopper, E. (2003) ‘The Social Unconscious in Clinical Work’, in The Social Unconscious. London: Jessica Kingsley
9. Hopper, E. & Weinberg, H. (2011) The Social Unconscious in Persons, Groups and Societies. London: Karnac
10. Le Roy, J. (1994) ‘Group Analysis and Culture’, in Brown D. & Zinkin L. (eds) The Psyche and the Social World, Chapter 12. London: Routledge
11. Maturana, H. & Varela, F. (1992) Το Δέντρο της Γνώσης. Αθήνα: Κάτοπτρο
12. Weber, M. (1997) Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας. Αθήνα: Κένταυρος
13. Winnicott, D.W. (1982) Through Pediatrics to Psycho- Analysis. London: Hogarth Press